Ο καθρέφτης στο παραμύθι (μέρος 2ο)

 της Μαρίας Παπανικολάου

Το προηγούμενο άρθρο για τον καθρέφτη, ξεκίνησε με το μύθο του Διόνυσου του Ζαγρέα του μικρού παιδιού που κομματιάστηκε από τους Τιτάνες, ενώ ήταν απασχολημένο κοιτώντας το είδωλό του στον καθρέφτη. Λίγες μέρες μετά και συνεχίζοντας το ψάξιμο σχετικά με τον καθρέφτη στα παραμύθια έπεσα στο βιβλίο, «Το στάδιο του καθρέφτη» του ψυχίατρου και ψυχαναλυτή Ζακ Λακάν.

Εκεί αναπτύσσεται η ψυχαναλυτική του θεωρία, σύμφωνα με την οποία κάθε παιδί περνά από την φαντασιακή  φάση,είναι συμβιωτικά συνδεδεμένο με τη μητέρα του ή τον προστάτη-γονέα του, στο σημείο ώστε δεν αντιλαμβάνεται το σώμα του ως ξεχωριστή παρουσία, αλλά συνδέεται με τον ενήλικο που το κρατά αγκαλιά. 

Το στάδιο του καθρέφτη αποτελεί, από ό,τι κατάλαβα, αυτή τη στιγμή, όπου το παιδί κοιτάζοντας το είδωλό του στον καθρέφτη αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ξεχωριστό άτομο, καθώς αναγνωρίζει τα μέλη του ως δικά του. Έτσι ξεχωρίζει τον εαυτό του από τον ενήλικα γονέα-προστάτη. Το παιδί, σύμφωνα με τον Λακάν, βιώνει μεγάλη χαρά, δίνοντας ουσιαστικά τέλος στη φαντασίωση του «τεμαχισμένου σώματος» (στην αποσπασματική αντίληψη που είχε για τον εαυτό του μέχρι εκείνη τη στιγμή).

Ίσως υπάρχει κάποιος συσχετισμός με το μύθο του Ζαγρέα, είτε τον ήξερε ο Λακάν, είτε όχι, σκέφτηκα. Ουσιαστικά η θεωρία του Λακάν στηρίζεται στον αντεστραμμένο μύθο, αφού τη στιγμή ακριβώς που το παιδί βιώνει τη χαρά της επιβεβαίωσης ότι αποτελεί μια ξεχωριστή οντότητα, και αναγνωρίζει το σώμα του ως δικό του, ξεπερνώντας τη φαντασίωση του «τεμαχισμένου σώματος» (που είχε μέχρι τότε), αυτή ακριβώς τη στιγμή, έρχεται το μακελειό των Τιτανων. Μπερδεμα; Ναι.

 Το καταθέτω εδώ ως σκέψη και είμαι σίγουρη πως κάτι θα γεννηθεί με το χρόνο.

Αυτό επίσης που εισάγει ο Ζάκ Λακάν στο έργο του «Το στάδιο του καθρέφτη» (που νομίζω δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά, διορθώστε με ...βρήκα κάποια pdf ωστόσο) είναι ο όρος της Ετεροτοπίας. Ως ετεροτοπία ορίζει την ύπαρξη ενός μη τόπου, που όμως υπάρχει. Αυτός είναι ο καθρέφτης.

Συνεχίζοντας τη σκέψη του, ο Λακάν σημειώνει πως ο καθρέφτης είναι ένας «τόπος», όπου βλέπουμε εμάς, ενώ εμείς ουσιαστικά απουσιάζουμε από κει. Λογικό ακούγεται. Ας κρατήσουμε αυτές τις σκέψεις για τα παραμύθια παρακάτω...Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και η ιδέα του τεμαχισμού/ένωσης αλλά και η ιδέα του τόπου/μη τόπου που εισάγει ο Λακάν.

Εδώ να σημειώσω κάτι πριν συνεχίσω:

Κάθε προσπάθεια να εξηγήσουμε τα παραμύθια, να τα αποσυμβολίσουμε, να τα συσχετίσουμε με άλλα παραμύθια, μύθους ή θεωρίες, γίνεται μέσα από την βαθιά μας επιθυμία να τα κατανοήσουμε καλύτερα. Ωστόσο δεν παραβλέπουμε το γεγονός, πως κάθε τέτοια προσπάθεια αποσυμβολισμού, αποτελεί μια κάποια αυθαιρεσία. …Ουσιαστικά και με απλά λόγια ποτέ δεν θα μάθουμε τι θέλει να πει ο ποιητής… Ίσως πλησιάζουμε νοήματα και σχήματα, αλλά ίσως είμαστε και μακριά… απλά μας έλκει η όλη αυτή η προσπάθεια και μας βοηθά τελικά να συνδεθούμε καλύτερα με το περιεχόμενο των παραμυθιών. Οπότε αθώος ο κατηγορούμενος...

Έτσι λοιπόν σαφώς και στο πίσω μέρος του μυαλού μου «βλέπω» το παραμύθι…. Και γυρίζοντας στον Λακάν, δεν είναι άραγε το παραμύθι ένας «μη τόπος» όπου βλέπουμε τον εαυτό μας όπως μέσα σε ένα καθρέφτη; Ή δεν είναι τελικά το παραμύθι ένας μη τόπος όπου ενώνονται τα τεμαχισμένα μέλη της ανθρώπινης γνώσης-σοφίας-πνεύματος;

Η αλήθεια είναι πως αποφεύγω να χρησιμοποιήσω επιχειρήματα, σκέψεις και παραδείγματα από την ψυχανάλυση, διότι είναι μια επιστήμη που αγνοώ, απλά αναγνώστρια είμαι... Ελπίζω να μην παρανοώ στο βαθμό που προσβάλω το παραμύθι ή την επιστήμη της ψυχανάλυσης...

Πίσω στους καθρέφτες…

Γενικά οι καθρέφτες στη Λαϊκή παράδοση δεν θεωρούνται θετικά σύμβολα. Θεωρούνται "...εργαλεία του διαβόλου, παγίδες της ψυχής, πύλες προς μια άλλη διάσταση, πηγές κακοτυχίας, εργαλείο μυστικισμού και αλχημείας".  Ίσως για αυτό δεν μπορούν να λείπουν από τα παραμύθια… Είτε μέσα από τις λαϊκές δοξασίες των λαών του κόσμου, είτε και από την ίδια την επιστήμη ο καθρέφτης είναι ένα σημαντικό αντικείμενο. Οι θεωρίες των κατόπτρων στη φυσική ή οι θεωρίες για τις οφθαλμαπάτες είναι …μαγικές …εντελώς μαγικές ...

Ο καθρέφτης χρησιμοποιείται συχνά στα παραμύθια.

Στο παραμύθι «Τα τρία αδέρφια» ένας βασιλιάς αρρωσταίνει ενώ έχει στείλει τους γιούς του να φέρουν το πολυτιμότερο πράγμα στον κόσμο για να αποφασίσει σε ποιον θα δώσει το θρόνο. Μακριά από τον πατέρα τους τα αδέρφια συναντιούνται και δείχνουν ο ένας στον άλλον τι αγόρασαν. Ο πρώτος έναν μαγικό καθρέφτη, ο δεύτερος ένα μαγικό χαλί και ο τρίτος ένα μήλο που θεραπεύει.  Βλέπουν στο μαγικό καθρέφτη τον άρρωστο πατέρα, πετούν με το χαλί και τον θεραπεύουν με το μήλο. Η σειρά είναι φανερή. Εντοπισμός-αποδοχή-θεραπεία. Κάτι πολύ σημαντικό κρύβεται σε αυτό το παραμύθι όπου ο καθρέφτης δείχνει αυτό που συμβαίνει την ώρα που συμβαίνει.

Υπάρχουν πολλοί θρύλοι για την δυνατότητα να βλέπει κανείς μέσα από τον καθρέφτη σε απευθείας μετάδοση τι συμβαίνει σε κάποιο συγγενικό ή αγαπημένο πρόσωπο.

Λένε πως οι Ρωμαίοι κατείχαν έναν καθρέφτη που έβλεπαν από πού θα δεχόταν επίθεση, το ίδιο έλεγαν και για την Αικατερίνη των Μεδίκων, πως μέσα από ένα μαγικό καθρέφτη μπορούσε να δει τους εχθρούς της. Σίγουρα και οι δύο είχαν πολλά μάτια σκορπισμένα εδώ και εκεί …

Στο παραμύθι η «Βασίλισσα του χιονιού», το θρύψαλο ενός καθρέφτη μπαίνει στο μάτι ενός αγοριού και από τότε βλέπει μόνο το κακό στον κόσμο. Μέχρι η αγάπη να βγάλει το γρέζι και να ξαναβρεί ο ήρωας την υγειά του. Αν ο καθρέφτης αποτυπώνει την απόλυτη αλήθεια χωρίς περιστροφές τότε πραγματικά βλέπεις πολλά που δεν θα ήθελες να δεις… Η αλήθεια είναι πάντα αδυσώπητη και σκληρή, καλύτερα λοιπόν καθρέφτισμα μέσα από «φίλτρα», είτε όπως αυτό της αγάπης, της συμπάθειας, των αισθημάτων ή ακόμα και τα γνωστά αλαζονικά φίλτρα …

Στην «Ωραία κοιμωμένη» περιγράφεται ο χώρος στο εσωτερικό του παλατιού ως ένας χώρος γεμάτος καθρέφτες. Ωστόσο όλοι γύρω κοιμούνται βαθιά

… Οπότε εδώ ο τόπος και ο μη τόπος ταυτίζονται στο καθρέφτισμα της απόλυτης ακινησίας. Στην έλλειψη της δράσης. Μήπως εδώ ο χρόνος που περνά καθρεφτίζει μια άλλη αλήθεια μέχρι να «λυθούν» τα μάγια;

Στην «Πεντάμορφη και το τέρας», η πεντάμορφη μαθαίνει από ένα μαγικό καθρέφτη πως ο πατέρας της είναι άρρωστος αλλά «μεταφέρεται» και μέσα από αυτόν κοντά του.  Άρα: πύλη μεταφοράς και μαντικό-μαγικό αντικείμενο. Με τον ίδιο τρόπο επιστρέφει στο κάστρο του τέρατος όταν μαθαίνει ότι αυτό ψυχορραγεί αφού έχει κοπεί και το τελευταίο τριαντάφυλλο. Η ανάγκη να μάθουμε τα μελλούμενα, να δούμε μέσα από τον καθρέφτη;

Στη «Χιονάτη» η μητριά κατέχει έναν μαγικό καθρέφτη που λέει πάντα την αλήθεια δείχνει την καθαρότητα, την ομορφιά του πνεύματος; της διάνοιας; της γνώσης;, αλλά και την πνευματική λάμψη. Ισως; Για αυτό η μητριά, χαίρεται που κάθε φορά ο καθρέφτης επιβεβαιώνει την «ομορφιά» της, όταν τον ρωτάει. Εδώ ο καθρέφτης προβάλλεται ως ο καθρέφτης της ψυχής (?) ή της γνώσης; Ίσως η χιονάτη είναι για τη μητριά το ιδανικό μέσα στον καθρέφτη, η υψηλότερη προβολή της ¨ομορφιάς¨, αυτή που ακολουθεί μια αλχημική διαδικασία (Nigredo, Albedo, Rubebo) … Αυτή με τα μαύρα μαλλιά σαν τον έβενο, το λευκό δέρμα σαν το χιόνι και τα κόκκινα χείλια σαν το αίμα…

Κι άλλα παραμύθια έχουν καθρέφτες και καθρεφτάκια… που συνήθως τα πουλάνε για να τα αγοράσει η ηρωίδα ή ο ήρωας και να εξελιχθεί η πλοκή… με μαγικά αποτέλεσματα.

Ανάμεσα σε όσα αναφέρονται στις πηγές βρήκα και το Ασχημόπαπο… στην αρχή είπα να μην το περιλάβω όμως ήταν τόσο προφανές το καθρέφτισμά του στη λίμνη… η ιδέα του ειδώλου που «συνδέει» το τεμαχισμένο σώμα και χαίρεται για την ύπαρξή του... Το είδωλο αποκαλύτει στο σύνολό του έναν κύκνο! Μαγικό...

…θα κλείσω με αυτό αλλά έχει και συνέχεια…

 

Νεμέα, 5 Σεπτεμβρίου 2022

Μαρία Παπανικολάου

Πηγές:

•  Σημεία και Συμβολα, Luc Benoist, Ινστιτούτο Καρδαμίτσα
• Το λεξικό των συμβόλων, CIRLOT JUAN-EDUARDO, εκδόσεις Κονιδάρη
•  
• Ελληνική Μυθολογία, Ζαν Ρισπέν, μτφ Κοσμά Πολίτη, Εκδόσεις Αυλός

• Μυθαγωγία (www.mythagogia.blogspot.com)
• Η Μαγεία των παραμυθιών, J Cooper

·         www.champlacanienfrance.net/sites/default/files/Le%20stade%20du%20miroir.pdf

·         «Η Ετεροτοπία του Καθρέφτη» Φοιτήτρια: Μαρία Καραχρήστου Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Μαρία Παπαδημητρίουhttps://ir.lib.uth.gr/xmlui/bitstream/handle/11615/45532/10203.pdf?sequence=2&isAllowed=y