Ο καθρέφτης του Διονύσου (μέρος 1ο)

της Μαρίας Παπανικολάου

Δείτε την εικόνα του μύθου: ένα νήπιο παίζει με τα παιχνίδια του σε ένα μεγάλο δωμάτιο, τα αγγίζει, τα περιεργάζεται, τα δαγκώνει, τα μυρίζει. Τα χτυπάει με δύναμη στο πάτωμα για να δει αν σπάνε και γελάει μαζί τους. Γνωρίζεται με την ύλη όπως κάθε νήπιο από καταβολής κόσμου. Ο χρόνος ανύπαρκτος σε αυτή τη σχέση ανάμεσα στο παιδί και το παιχνίδι. Ξαφνικά παρατηρεί πως υπάρχει ένα άλλο παιδί μέσα στο δωμάτιο. Όμως τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Κάποιος έχει τοποθετήσει έναν καθρέφτη απέναντί του. Το νήπιο προσελκύεται από το είδωλο του, πηγαίνει προς το μέρος του καθρέφτη και προκαλεί το παιδί στην «απέναντι» πλευρά με άναρθρες κραυγές και λογάκια. Ο καθρέφτης «μαγεύει» το παιδί, που τώρα έχει όλη του την προσοχή στραμμένη σε αυτόν. Έχει απορροφηθεί απόλυτα από τη δύναμή του ειδώλου του μέσα στον καθρέφτη.

Ρουμπενς, Η βορά ενός άλλου νηπίου, του Δία

Ξαφνικά το δωμάτιο γεμίζει με απειλητικές φιγούρες που πλησιάζουν το παιδί με κακές προθέσεις. Σε λίγα λεπτά το έχουν κομματιάσει, το έχουν κατακρεουργήσει. Κομμάτια του έχουν φαγωθεί. Ο καθρέφτης αφανίζει ξαφνικά την εικόνα του φόνου και επιβεβαιώνει τη σφαγή και ό,τι έχει απομείνει από αυτή. Η εικόνα παγώνει εκεί. * Αυτός είναι ένας απίστευτα «δυνατός» μύθος!

Πρόκειται για το θάνατο του μικρού Διόνυσου του Ζαγρέα. Σύμφωνα με τους Ορφικούς, ο Διόνυσος ήταν γιος της θεάς του κάτω κόσμου Περσεφόνης και του Δία που αποκτήθηκε μετά την ανίερη συνεύρεση πατέρα και κόρης. Οι Τιτάνες μόλις έχουν ηττηθεί στην Τιτανομαχία και ζητούν ένα τρόπο να εκδικηθούν. Η Ήρα έχει μάθει τα καθέκαστα και συνεργεί με τους Τιτάνες σε μια win win συμφωνία. Οι Τιτάνες μηχανεύονται το σχέδιο του καθρέφτη και όλα παίρνουν το δρόμο τους. Ο μύθος επικεντρώνεται στο βασικό του σύμβολο, τον καθρέφτη ή αλλιώς κάτοπτρον, που εδώ αποτελεί ουσιαστικά "το όργανο" ενός φόνου.

Σύμφωνα με τη θεωρία της φυσικής επιστήμης: «κάτοπτρο ονομάζεται το αντικείμενο του οποίου η επιφάνεια του ανακλά τις ακτίνες φωτός με αποτέλεσμα να σχηματίζεται το είδωλο του περιβάλλοντα χώρου πάνω σε αυτή. Ο πιο γνωστός τύπος κατόπτρου είναι το επίπεδο κάτοπτρο ή καθρέφτης, το οποίο έχει επίπεδη και λεία επιφάνεια.».

Όπως ο καθρέφτης έτσι και το σύμβολο (το οποίο ορίζεται ως το αντικείμενο ή η έννοια που αντικατοπτρίζει, εν είδη παραδείγματος, ένα σύνολο σκέψεων και εμπειριών και δημιουργεί την αναγνώριση μιας ανάμνησης)  παρουσιάζουν μια διττή απεικόνιση: το ορατό και το σημαινόμενο. Την ύλη και το είδωλο. Δεν θα επεκταθούμε στο θέμα γιατί έχει πολλές και βαθιές προεκτάσεις. Απλώς θέτουμε τις βάσεις του προβληματισμού. Ωστόσο όπως θα διαπιστώσουμε και μέσω του μύθου του μικρού άτυχου Διόνυσου πως ο άνθρωπος είχε από νωρίς αντιληφθεί τον συσχετισμό ανάμεσα σ αυτά τα δύο.

Επιστρέφοντας στο μύθο εστιάζουμε στον συμβολισμό του Καθρέφτη. Αν το ορατό και το απτό, ο κόσμος της ύλης είναι ο κόσμος μας, το είδωλο του μέσα στον καθρέφτη είναι ο κόσμος της μη ύλης. Η βεβαιότητα πως υπάρχει κάτι, που όμως δεν μπορούμε να αγγίξουμε. Με αυτή τη σκέψη ο καθρέφτης θεωρήθηκε, επίσης, μαγικό αντικείμενο και λειτούργησε αμφίσημα ως ηλιακό, αλλά και ως σεληνιακό σύμβολο στο πλαίσιο του λαϊκού πολιτισμού και των εκφάνσεων του. Δηλαδή ως φορέας τόσο του "καλού", όσο και του "κακού". Γεγονός που έχει εισχωρήσει ανάλογα στη λαϊκή τέχνη αλλά και στο παραμύθι**.

Συχνά οι ορφικοί αλλά και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς και μετέπειτα φιλόσοφοι, μεταφυσικοί και αλχημιστές υιοθέτησαν το σύμβολο του καθρέφτη, συνδέοντάς τον με την ψυχή. «Όπως το είδωλο φαίνεται στον καθρέπτη χωρίς όμως να είναι αποκομμένο από την αρχική «πηγή», έτσι και η ψυχή υπάρχει στον άνθρωπο».

Άλλοι εντόπισαν την ανθρώπινη ματαιοδοξία στη λειτουργία του καθρεφτίσματος. Ας θυμηθούμε το μύθο του ΝΑΡΚΙΣΣΟΥ. Η ιδέα της προβολής του ίδιου μας του εαυτού έξω από τον εαυτό μας και η λατρεία του ειδώλου μας, ως μια πράξη ματαιοδοξίας είναι το χαρακτηριστικό νόημα του μύθου. Τελικά ο κατοπτρισμός του Ναρκίσσου στα νερά της λίμνης τον οδήγησε και στον δικό του χαμό. Τυχαίο;

Ο καθρέφτης επίσης δείχνει μόνο την αλήθεια. Λειτουργεί δε μόνο με την προϋπόθεση της ύπαρξης φωτός. Αυτό πολλές φορές μπορεί να είναι από γοητευτικό ως άκρως τρομακτικό… Η αληθινή απεικόνιση του προσώπου μας μπορεί να αποτελέσει μια τραυματική εμπειρία με πολλές και διαφορετικές προεκτάσεις. Πολλές φορές η αληθινή μας όψη είναι «θανατηφόρα». Παραμένοντας στο μύθο ας θυμηθούμε τη ΜΕΔΟΥΣΑ που κοίταξε το πρόσωπό της στην ασπίδα του Περσέα και πέτρωσε με αποτέλεσμα ο Περσέας να της κόψει το κεφάλι. Και αυτό τυχαίο;

Ντιέγκο Βελασκες, Ο καθρέφτης της Αφροδίτης

Η Αφροδίτη η θεά της ομορφιάς και του έρωτα σύμφωνα με το μύθο, αρχικά καθρεφτιζόταν στα ήρεμα νερά μιας λίμνης, αργότερα ο μύθος λέει πως απέκτησε έναν ξεχωριστό καθρέφτη από γυαλιστερό χαλκό, που θεωρείται ένα προστατευτικό μέταλλο, το μέταλλο της υγείας αφού μπορεί να καταστρέφει τα μικρόβια και να θεραπεύσει. Ίσως γι αυτό την γλίτωσε.

Καθρέφτης ή κάτοπτρο: τόπος συνάντησης του υλικού με τον άυλο κόσμο, σημείο σύνδεσης με την αόρατη ψυχή μας, τρόπος σύνδεσης με την «πηγή», όργανο ματαιοδοξίας και ναρκισσισμού, αποκάλυψη της απόλυτης αλήθειας,  μαγικό ή μαντικό αντικείμενο; 

Ό,τι και αν είναι στα αλήθεια, ο καθρέφτης αποτέλεσε και αποτελεί σίγουρα ένα εξαιρετικά ισχυρό σύμβολο, που πρωταγωνιστεί, αλλά και κυριαρχεί ως τις μέρες μας.  Ίσως σήμερα περισσότερο από ποτέ ζούμε την εποχή του ανθρώπου-καθρέφτη, ο οποίος δημιουργεί μια ψεύτικη εικόνα, έναν «τρίτο» εαυτό προορισμένο αποκλειστικά για να καθρεφτιστεί στα διαυγή αλλά αβαθή νερά της σύγχρονης τεχνολογίας που «φυλακίζουν» τη στιγμή… και διαμελίζουν το «είδωλο», κάτι αντίστροφο από την παγίδα των Τιτάνων…

Βλέποντας «είδωλα στα παραμύθια» (το δεύτερο μέρος του άρθρου)

Η είσοδος του καθρέφτη ως συμβόλου στα παραμύθια και το λαϊκό πολιτισμό, αδιαμφισβήτητα ανοίγει μια πόρτα για συζήτηση.

Χιονάτη, Πεντάμορφη και το Τέρας, Ωραία κοιμωμένη, Η βασίλισσα του χιονιού, Τα τρία βασιλόπουλα …ακόμα και το Ασχημόπαπο και τόσα άλλα παραμύθια, «φιλοξενούν» καθρέφτες και καθρεφτιζόμενους…. Εδώ θα δούμε μια άλλη όψη της άυλης πλευράς του υλικού μας κόσμου.

Συνεχίζεται…

 Νεμέα, 27 Αυγούστου 2022 / Μαρία Παπανικολάου

*Σύμφωνα με το μύθο, η θεά Αθηνά κατάφερε να σώσει από το μακελειό την καρδιά του μικρού Διόνυσου που θα ξαναγεννιόταν και θα ξαναγεννιόταν άλλες δυο φορές. Ο Δίας κατακεραύνωσε τους Τιτάνες και από τις στάχτες τους λέει γεννήθηκε μια φυλή ανθρώπων που είχαν μέσα τους κάτι…Τιτανικό... Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

** Επόμενο άρθρο

 

Βιβλιογραφία

•  Σημεία και Συμβολα, Luc Benoist, Ινστιτούτο Καρδαμίτσα
• Το λεξικό των συμβόλων, CIRLOT JUAN-EDUARDO, εκδόσεις Κονιδάρη
•  Συγχρονικότητα, Ο αόρατος κοσμικός ιστός, Carl Jung, Eκδόσεις Ιαμβλιχος
• Ελληνική Μυθολογία, Ζαν Ρισπέν, μτφ Κοσμά Πολίτη, Εκδόσεις Αυλός,
• Μυθαγωγία (www.mythagogia.blogspot.com)
• Γενική φυσική, Κ.Δ. Αλεξόπουλος, Δ.Ι. Μαρίνος, εκδόσεις Ολυμπία 1995

G