της Μαρίας Παπανικολάου
Ψέματα ή αλήθεια έτσι λεν' τα παραμύθια...
Φίλοι του παραμυθιού καλημέρα σας! Αλήθεια και ψέματα στα παραμύθια. Τι δεσμός, τι μπλέξιμο, τι πλεξούδα από εναλλαγές, από σχήματα λόγου, από πλάνη και από σοφία...
Μπαίνοντας στο χώρο της αφήγησης ένα μαθαίνουμε όλοι, πόσο σημαντικά είναι τα ψέματα στα παραμύθια, πόσο γερά αγκωνάρια είναι, με τι μαεστρία πρέπει να τα χειρίζεται ο αφηγητής και πόσο εύκολα μπορεί να καταπιούν και αυτόν και την αφήγησή του...
Ψέματα ή αλήθεια έτσι λεν τα παραμύθια. Πάνω σ' αυτό το δίπολο πάνω στην αλήθεια και στο ψέμα, στο φως και το σκοτάδι, στο επίγειο και στο υπόγειο ζυμώνεται το παραμύθι. Τα ξεχωρίζει, τα ενώνει, τα ανακατεύει και καταφέρνει να ισορροπήσει ανάμεσά τους.
Μα έτσι δεν είναι και στην ζωή μας; Πόσες πλάνες ζούμε καθημερινά, με τι αυταπάτες τρεφόμαστε; Πως φτιάχνουμε το παραμύθι γύρω μας; Ποιό είναι στο φως μας και ποιό είναι στο σκοτάδι μας;
"Eίπαμε πολλά ψέματα, ας πούμε και μιά αλήθεια,
φορτώσαμ’ ένα ποντικό σαράντα κολοκύθια.
Tα κολοκύθια είχαν νερό και το νερό βατράχια
και τα βατράχια λάλαγαν κι ο ποντικός εσκιάχτη
και το φορτίο το ’ριξε, πιλάλετος1 κι εχάθη
και μέσ’ στ’ αμπάρια τρύπωσε κι η μάνα του του λέει:
- Πού ’σουν παιδάκι πόντικα, πού ’σουν καλέ Zαφείρη;
- Πάω στην Πόλη γι’ άρματα και στη Φραγκιά για ρούχα"
Το παραμύθι μέσα από τον αφηγητή πλέκει ένα σακούλι για κάθε ακροατή ξεχωριστά και στο τέλος του το δίνει για να το γεμίσει.
Όμως όπως και στη ζωή έτσι και στην αφήγηση, μεγάλη σημασία έχει ο τρόπος που προσεγγίζει ο αφηγητής τα πράγματα, η οπτική γωνία και φυσικά πάνω και πέρα από όλα η δική του, προσωπική αλήθεια ή το ψέμα του. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να έχει ο αφηγητής το δικό του σύστημα ηθικής, να το γνωρίζει καλά και να μπορεί να αντιλαμβάνεται που έχει ο ίδιος την αλήθεια και που έχει το ψέμα του.
Είμαστε όλοι άνθρωποι και οι άνθρωποι προσπαθούν να επιβιώσουν και όσο πιο μεγάλη είναι αυτή η προσπάθεια τόσο τεντώνεται και η ηθική μας, τόσο αλλάζουν τα "συστήματα" μέσα μας.
Όταν πεινάς ή όταν απειλείται η ζωή σου, όταν το παιδί σου κινδυνεύει, η ηθική σου ως σημείο αναφοράς μετατοπίζεται και το βελάκι δείχνει προς την επιβίωση...με τα ανάλογα αποτελέσματα.
Όταν δεν συμβαίνει τίποτα από τα παραπάνω αλλά έχεις "πλαστεί" μεγαλώσει, γαλουχηθεί, όπως θέλετε πείτε το, μέσα σε ένα σύστημα αξιών σαθρό, από όπου το ψέμα ρέει ελεύθερο και αποτελεί το ίδιο σύστημα από μόνο του, τότε κι εσύ έχεις διαμορφώσει ένα κώδικα αξιών όπου το ψέμα είναι ένα μεγάλο μέρος της αλήθειας...
Ας μην μπερδευόμαστε όμως: για το κάνω λιανά, υπάρχουν 3 είδη ψέματος και αλήθειας στην αφήγηση, γιατί το ψέμα και η αλήθεια είναι οι όψεις του ίδιου νομίσματος άρα το αντιλαμβάνόμαστε σαν ένα:
1. Το ψέμα/ αλήθεια του παραμυθιού (κατασκευασμένο να προωθεί την εξέλιξη της αφήγησης, να διασκεδάζει ή να κρύβει μια μεγάλη αλήθεια)
2. Το ψέμα/αλήθεια ως κώδικας ηθικής της εποχής (ανάλογα με την εποχή και τα ήθη)
3. Το ψέμα/αλήθεια του παραμυθά (η ματιά του, το δικό του σύστημα αξιών, η ικανότητα ή η ανικανότητά του να δείχνει την αλήθεια του μέσα από το παραμύθι και μαζί και το δρόμο ανάμεσα στα ψέματα και τις αλήθειες του παραμυθιού, σαν ξεναγός, κάπως...)
Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως ο μεγάλος ισορροπιστής ανάμεσα σε αυτά τα τρία είναι ο παραμυθάς, ο αφηγητής. Είναι ακριβώς η ικανότητά του να βλέπει το παραμύθι με τα μάτια του παρελθόντος και του παρόντος αναπαράγοντας ένα νέο παρόν, μια νέα "ματιά" στην ιστορία και να ισορροπεί το ψέμα και την αλήθεια, το φως και το σκοτάδι, το επίγειο και το υπόγειο, δείχνοντας το δρόμο.
Η ευθύνη είναι μεγάλη αλλά η παγίδα εδώ είναι μεγαλύτερη! Ποια είναι η παγίδα; Μα η έκθεση του παραμυθά που δεν αναγνωρίζει το παιχνίδι της αλήθειας και του ψέματος και περιφέρει το παραμύθι σαν ένα άψυχο κουφάρι δω κι εκεί, λέγοντάς το επιδερμικά και μονότονα ή πιθηκίζοντας άλλους παραμυθάδες.
Δουλειά με τον εαυτό μας, έρευνα, μελέτη. Η απάντηση. Τώρα αν τύχει και είμαστε από αυτούς που δεν έχουμε βρει μέσα μας την αλήθεια και το ψέμα, που δεν έχουμε "αντιληφθεί" τις αξίες μας, που δεν έχουμε έρθει σε επαφή με την εσωτερική μας ματιά...ε τότε ας κάνουμε μπράτσα γερά γιατί το κουφάρι είναι βαρύ.
Τροφή για σκέψη. Με αγάπη και σεβασμό στην αγάπη σας για την αφήγηση
Μ.Π